Vandaag is de volledige wetenschappelijke, politieke en civiele gemeenschap het erover eens dat de menselijke activiteit een aanzienlijke en schadelijke impact heeft op het functioneren van het Systeem Aarde. Ze stellen een wereldwijde achteruitgang vast van het Systeem Aarde sinds het einde van de 18e eeuw en een exponentiële versnelling van de indicatoren van verandering sinds 1945 en het begin van Les Trente Glorieuses, de periode tussen het einde van WOII tot aan de oliecrisis van 1973. Onze menselijke invloeden zijn zo intens dat ze overal ter wereld een impact hebben op onze landomgeving. Door deze immense veranderingen gaan we volgens de wetenschappelijke gemeenschap die de geologische tijdschaal bepaalt (de IUGS) een nieuw tijdperk in, waar we van het Holoceen (dat ruim 11.000 jaar geleden startte) evolueren naar het Antropoceen, de nieuwe geologische periode die het ‘Tijdperk van de mens’ wordt genoemd. De mensheid zou zo een geologische kracht zijn geworden. De homo sapiens, dus de ‘moderne mens’, is echter slechts de laatste levende soort van het geslacht Homo, dat zelf tot de orde van de Primaten behoort. De vroegste fossielen van deze soort dateren van ongeveer 300.000 jaar geleden. De vraag is dan waarom de homo sapiens 300.000 jaar gewacht heeft om zo’n impact te hebben op het Systeem Aarde?

De tussenkomst van Vandana Shiva in de documentaire helpt ons om enkele antwoorden te formuleren. Zij doet ons opnieuw stilstaan bij de westerse visie op de wereld. In de nasleep van de industriële revolutie heeft de westerse mens zijn leven geleidelijk in het teken gesteld van werk en de eis van productiviteit en consumptie. Terwijl wij koortsachtig de hulpbronnen van de planeet aanspreken en andere mensen tot slaaf maken om dat te bewerkstelligen, zijn wij in de wereld die ons omringt actief met een visie die vervormd is door de prisma’s van economie, wetenschap en industrie. Het adjectief ‘sapiens’ krijgt dan een ironische ondertoon, omdat ‘sapiens’ in het Latijn staat voor ‘intelligentie, wijsheid, gezond verstand, voorzichtigheid’. Onze onomkeerbare plunderingen van de ecosystemen tonen aan, zoals Monica Gagliano benadrukt, dat wij bijna onze vrije wil hebben verloren, dat wil zeggen ons vermogen om vrij te kiezen en te denken, en dat uit onszelf en zonder enige dwang. Het ontbreekt ons aan onderscheidingsvermogen, zoals ook blijkt uit het betoog van de advocaat van de verdediging die stelt dat de technologische vooruitgang maar één doel heeft: het welzijn van de mensheid dienen. Maar uit zijn woorden blijkt al snel dat zijn visie bevooroordeeld is en dat hij het begrip vooruitgang, ten dienste van welzijn, verwart met het begrip groei, ten dienste van het economisch gewin van een minderheid. De Franse arts, schrijver en humanist Rabelais waarschuwde ons aan het begin van de 16e eeuw dat “wetenschap zonder geweten niets anders is dan de ondergang van de ziel”. Volgens hem is kennis die niet reflexief is, in wezen nutteloos, zelfs gevaarlijk, omdat die de mens niet in staat stelt vooruitgang te boeken door zijn eigen daden in vraag te stellen. Zonder het te beseffen, legde hij de basis van de wetenschappelijke ethiek: het feit dat je in staat bent iets te doen, betekent niet noodzakelijk dat je het recht hebt het te doen ...

In dezelfde geest hekelt Olivier de Schutter de agrovoedingsindustrie die, onder het mom van het dienen van de mensheid, de biodiversiteit doet ineenstorten. Maar als mens maken wij deel uit van die biodiversiteit. Wij zijn er intiem mee verbonden. Wij leven, eten en ademen door onze relaties met de andere dieren plantensoorten. Zonder hen zouden we verdwijnen. De Schutter introduceert daarom het concept van onderlinge afhankelijkheid (een concept dat we in Thema 4 verder uitdiepen), maar ook dat van het gevaar van de domesticatie van de mens door de mens zelf, dankzij de technowetenschappen. Charlie Chaplin waarschuwde ons in 1936 in de film Modern Times al voor het gevaar dat we de mens in een machine veranderen. In de documentaire Ecocide toont het beeld van de ‘robot-bij’ dit punt met nog meer kracht. Maar de interventie van Olivier de Schutter roept ook een nieuwe vraag op: is denken dat de wetenschap wel alle oplossingen zal brengen geen ontsnappingsroute, een comfortabel excuus voor ons economisch systeem?

​

Maar waar is ons kompas?

​

De Dalai Lama bouwt voort op deze reflectie, samen met een nog belangrijkere. Hij wijst erop dat “niemand problemen wil, maar dat veel problemen voortkomen uit onze eigen schepping”. Hij vermeldt onze kortzichtigheid die ons dwingt te handelen zoals we handelen. Om de realiteit van de dingen te begrijpen, roept hij op om onze technocentrische bril af te zetten en onze menselijke intelligentie te gebruiken om ons gezichtsveld te verruimen. Hij vraagt om alvorens keuzes te maken, verschillende observatierondes in te lassen, om een situatie in haar geheel te kunnen waarnemen. Door een veelheid van gezichtspunten krijgen we een holistische visie. Maar hij waarschuwt ook dat dit vereist dat we afstand doen van onze egocentrische emoties en bekrompen geest.

De menselijke geest is dus niet intrinsiek ‘slecht’, we hebben veeleer een kompas dat vervormd is door het prisma van onze huidige cultuur. Enkel de mensheid de schuld geven zou neerkomen op het vrijpleiten van onze socioeconomische modellen.

In het licht van de talloze bewustwordingen van vandaag kunnen we enkel vaststellen dat onze leiders, en hun kiezers, lijden aan akrasia, de zwakte van de wil die ons ertoe brengt te handelen tegen het resultaat dat wij niettemin willen zien. Alle sprekers in de fi lm stellen dat ons beleid, en in het algemeen onze manier van organisatie, productie en consumptie, de volle verantwoordelijkheid dragen voor de huidige dreigingen. Ze roepen op tot consistentie tussen wat we zeggen, wat we denken en hoe we handelen. Ter verduidelijking: een product of dienst consumeren staat gelijk met het goedkeuren van het hele systeem dat deze produceert. Zo kan je bijvoorbeeld onmogelijk een goedkoop katoenen kledingstuk kopen zonder in te stemmen met alle gevolgen van die aankoop: het vervoer ervan, het gebruik van energie en water voor de productie, de uitbuiting van arbeiders om de lage prijs mogelijk te maken, de gevolgen van pesticiden en kunstmest voor het milieu en de gezondheid van de landbouwers, het gebruik van het land waarop het katoen werd geteeld, de gebruikte chemische kleurstoff en die rivieren doden enzovoort. We blijven allemaal soeverein in onze keuzes, maar deze keuzes moeten bewust en eerlijk zijn ... Consumeren, een politieke daad!

Ten slotte stimuleren de Dalai Lama, Samdhong Rinpoche en Sofia Stril-Rever ons om de huidige kritieke situatie goed te bekijken. De homo sapiens is in gevaar en daardoor ook de stabiliteit van het Systeem Aarde. De door de mensheid veroorzaakte problemen kunnen niet op miraculeuze wijze worden opgelost door externe krachten of technologische vooruitgang alleen. Enkel een moedig bewustzijn van ieder van ons zal ons in staat stellen de huidige uitdagingen aan te gaan. Een universele verantwoordelijkheid is noodzakelijk !