In zijn tussenkomst maakt Samdhong Rinpoche een kritische balans op van de dominante modellen van onze samenlevingen, die hoofdzakelijk gebaseerd zijn op economische groei. Laten we, alvorens verder te gaan, proberen om de wijze waarop een groep individuen haar werkingsmodel construeert, iets meer te omlijnen. Om een stempel te kunnen drukken en te kunnen voortbestaan, heeft elke groepsof organisatievorm in de eerste plaats een sterke gemeenschappelijke cultuur nodig om de deelnemers in staat te stellen zich aan te passen (of te conformeren), maar ook om de groep in stand te houden en te laten groeien. Het begrip cultuur binnen een groep omvat hier alles wat sociaal wordt overgedragen en verworven. Het betreft dan het geheel van de verworvenheden dat wordt overgedragen, door ervaring, door geloof of door reflectie. Het betreft dus niet de aangeboren en genetische overerving eigen aan de soort waartoe het individu behoort. Anderzijds is die cultuur niet onveranderlijk in de tijd aangezien zij evolueert met de groep, die deze voedt door uitwisselingen en ontdekkingen. Maar als we het binnen een korte periode beschouwen, vertegenwoordigt deze cultuur een soort gemeenschappelijke mentale programmering die individuen van een groep bindt. Zoals Samdhong Rinpoche opmerkt, steunt momenteel een flink deel van onze cultuur op competitie. Deze competitiecultuur wordt sterk ‘gecultiveerd’ in alle geledingen van onze samenleving: denk daarbij aan wetenschappelijk onderzoek, de sport, de technologieen wapenwedloop, amusement, kunst, het concurrentievermogen van bedrijven en het onderwijssysteem. De inzet daarvan is niet ons in staat stellen onze talenten te ontwikkelen, maar vooral om bepaalde mensen aan te zetten om beter te zijn dan anderen.

​

Satish Kumar van zijn kant, stelt ironisch dat “de meeste van onze problemen worden veroorzaakt door mensen die aan de topuniversiteiten zijn afgestudeerd”. Hij bekritiseert de ‘hersenspoeling’ waarmee wij onze kinderen tijdens hun 15-jarige schooltijd opvoeden tot goede protagonisten van ons systeem. Satish Kumar stelt dat wij onze gedachten niet vrij kunnen opbouwen, maar dat ze in feite onbewust gevormd worden door de collectieve verbeelding. Al in de jaren 1950 deed Solomon Asch experimenten uit de sociale psychologie. Hij observeerde de kracht van het conformisme op de beslissingen van een individu binnen een groep. Uit deze experimenten is gebleken dat meer dan een derde van de geobserveerde deelnemers, wanneer ze geconfronteerd worden met een situatie die nochtans in geen enkel opzicht ambigu is, liever een antwoord geven waarvan ze weten dat het fout is en tegen de feiten ingaat, dan als enige dissident te zijn of ergernis binnen de groep te veroorzaken. Om zijn waarnemingen te verfijnen, introduceerde Asch een medeplichtige in de groep die de juiste antwoorden gaf, in tegenstelling tot de rest van de groep. In dit geval, als er geen unanimiteit binnen de groep was, vertoonden de resultaten een zeer significante daling voor conformisme (slechts 5%). Het individu bevestigde opnieuw zijn vrije wil en uitte afwijkende standpunten. Wanneer echter de medeplichtige uit de groep werd verwijderd, stond de deelnemer opnieuw alleen tegenover de rest van de groep, met weer dezelfde mate van conformisme. Deze experimenten zijn sindsdien wereldwijd vele malen herhaald en de waargenomen resultaten werden bevestigd.

​

Stanley Milgram van zijn kant heeft in de jaren 1960 een ander experiment uitgevoerd om de mate van gehoorzaamheid te meten aan een bevel dat volledig indruist tegen iemands moreel geweten. De resultaten waren beangstigend: twee derde van de deelnemers martelde liever dan ongehoorzaam te zijn aan een gezagsdrager die de opdracht gaf. Een andere interessante waarneming was dat de deelnemers geen verantwoordelijkheid voor de daad namen, als gevolg van de gezagsverhouding (“Ik doe gewoon mijn werk”). In de loop der jaren zijn ook deze experimenten wereldwijd vele malen herhaald en daaruit bleek een groeiende onderwerping aan gezag (80%), ondanks ons moreel besef en de impact van ons handelen. In diezelfde geest werd in 2010 in de (fake) realityshow “Le jeu de la mort” een soortgelijk experiment uitgevoerd, maar werd de wetenschappelijke autoriteit vervangen door een tv-presentator. De resultaten waren onthutsend: 81% gehoorzaamde het bevel tot foltering. Hoewel deze ervaringen zowel het conformisme als de onderwerping van een individu aantonen, tonen ze ook de kracht van het collectief om deze overtuigingen opnieuw te bevestigen. De begrippen ongehoorzaamheid en kracht van het collectief worden in detail besproken in Thema 10.

​

Hoe kunnen we veranderen?

​

Er rijst ondertussen een vraag: Hoe kunnen we, geconfronteerd met de existentiële uitdagingen waarvoor de mensheid zich geplaatst ziet, vrijelijk onze stichtende culturen, onze collectieve verbeelding en onze werkingsmodellen in vraag stellen? Om ons te helpen om deze enorme uitdaging aan te gaan, gebruikt de Dalai Lama in de documentaire de metafoor van de bijziendheid. Hiermee legt hij uit dat onze waarneming van de werkelijkheid wordt vervormd door onze egocentrische emoties. Dit soort emoties beperkt onze visie tot een zeer korte termijn en leidt ons in feite af van de essentie en van het onmisbare. Hij vraagt ons om, wanneer we met een vraag worstelen, telkens verschillende observatierondes in te lassen, vanuit meerdere gezichtspunten, om een situatie systematisch en in zijn geheel te kunnen waarnemen. Om deze refl ectie verder te ondersteunen, suggereert Satish Kumar de realiteit te lezen door één enkele letter te veranderen, van ego in eco. Wat zouden we waarnemen in de werkingssystemen van de levende wereld als we, in plaats van uit te gaan van het ‘ik’ dat mij scheidt van de rest van de Natuur, zouden kijken via het eco, afgeleid van het Griekse Oikos, dat ‘de natuur, het huis’ betekent? Wat als onze kijk op de werkelijkheid, in plaats van antropocentrisch, ecocentrisch zou worden (ook wel biocentrisch genoemd)?

​

De collectieve verbeelding, gebaseerd op het adagium “in de natuur geldt het recht van de sterkste”, heeft in grote mate bijgedragen tot de competitiecultuur. Dit was echter een vervormde, en daardoor reductieve, kijk op wat er in de levende wereld gebeurt. In hun boek L’entraide, l’autre loi de la jungle, documenteren Gauthier Chapelle en Pablo Servigne uitvoerig de feiten waarover de wetenschap het vandaag eens is: “Een nauwkeurige blik op het scala van levende wezens van bacteriën en planten tot dieren en menselijke samenlevingen toont dat onderlinge hulp niet alleen overal, maar ook al sinds het begin der tijden aanwezig is. Het is eenvoudig: alle levende wezens hebben onderlinge hulprelaties. Allemaal. Onderlinge hulp is niet zomaar iets, het is een beginsel van alles wat leeft. Het is zelfs een mechanisme van de evolutie van de levende wereld: de organismen die het best overleven in moeilijke omstandigheden zijn niet de sterksten, maar zij die erin slagen samen te werken”. Ze wijzen erop dat hiermee niet wordt ontkend dat er in de natuur competitie bestaat, maar dat de meeste dieren en organismen deze tot een minimum beperken omdat ze er te veel bij te verliezen hebben, omdat competitie zo uitputtend en gevaarlijk is. Alle experimenten in de sociale psychologie tonen aan dat “doorgedreven competitie niet zorgt voor binding, integendeel, ze leidt vaak tot bedrog en leidt af van het algemeen welzijn. Competitie geeft vaak veel verliezers, met slechts een paar winnaars.” Met betrekking tot dit onderwerp stellen Mathieu Ricard en Olivier de Schutter dat de ongelijkheden steeds schrijnender worden en toenemen, ondanks de overvloed aan goederen die in onze materialistische samenlevingen worden voortgebracht en geconsumeerd. Noem het ‘armoede te midden van overvloed’.

​

De medewerkers aan de documentaire zijn er zich terdege van bewust dat de huidige uitdagingen niet kunnen worden opgelost door enkel met een toverstaf te zwaaien. Onze waarneming van de werkelijkheid wordt vervormd door onze egocentrische emoties Ze roepen op tot diepgaandere veranderingen. En om ons de weg te wijzen, reiken ze ons de richtsnoeren aan die zij van fundamenteel belang achten. De Dalai Lama 3 pleit voor een onderwijssysteem dat zich richt op wat de menselijke ziel zoekt, namelijk vrede en geluk. Deze nieuwe onderwijsprincipes, die in Thema 9 uitvoeriger worden beschreven, zijn gebaseerd op mededogen en emotionele hygiëne, d.w.z. op het vermogen om zowel de eigen emoties als die van anderen te herkennen, te begrijpen, te gebruiken, te uiten en er vreedzaam mee te leven. Samdhong Rinpoche (idem voetnoot 1 op de vorige pagina) legt de grondslagen voor een systeem dat gebaseerd is op een cultuur van samenwerking, waarbij rekening wordt gehouden met de meervoudige intelligenties binnen de groep en waarbij onderlinge hulp wordt bevorderd. Monica Gagliano en Sofia Stril-River vervolledigen dit met de nood aan vrije wil in onze opvoeding, om op te groeien tot bewuste en verantwoordelijke burgers... Er zijn tal van alternatieve benaderingen en processen die in onze huidige bestuursmodellen een revolutie teweeg kunnen brengen. Meerdere daarvan gaan uit van de gelijkwaardigheid van individuen, zoals bij een sociocratie. In een sociocratie kan een besluit enkel worden genomen als alle aanwezigen na een bespreking geen bezwaren hebben. Evenzo kunnen wij, in plaats van te kijken naar wat ons scheidt, kijken naar wat ons samenbrengt. Zo staat de sociocratie voor een manier van werken die het mogelijk maakt bezwaren te overwinnen (en dus ieders steun te genieten) door op een coöperatieve manier aan iets te bouwen, in plaats van te dwingen tot een restrictieve visie van de punten voor en tegen.

​

In de documentaire beklemtonen verschillende sprekers dat een verandering van onze economische modellen absoluut noodzakelijk is. Om de reflectie voort te zetten, kunnen we uitgaan van een basisprincipe: die nieuwe economische vormen moeten niet alleen minder vervuilen of vernietigen, maar ook alle agressie tegen de biosfeer stoppen en, meer nog, werken aan het herstel van de schade. Dit beginsel vinden we bijvoorbeeld terug in het door Guibert Del Marmol ontwikkelde model van de regeneratieve economie. Het houdt in dat we onze extractieve activiteiten moeten afbouwen en ons moeten richten op regeneratie, dat we competitie moeten inruilen voor samenwerking, dat we moeten denken aan collectief in plaats van individueel welzijn, waarbij we ons laten inspireren door de manier waarop andere soorten functioneren. Want het is duidelijk dat wij momenteel (en dat is niet altijd zo geweest) de enige levende soort zijn die afval produceert dat geen grondstof of energie biedt voor een andere soort.

​

Ter afsluiting van deze beschouwing merken we op dat iedereen die aan deze documentaire heeft meegewerkt, zich aansluit bij deze waarschuwing. “De grootste milieu-uitdagingen zijn niet langer het verlies aan biodiversiteit, de ineenstorting van het Systeem Aarde en de opwarming van de aarde. De belangrijkste milieukwesties zijn egoïsme, hebzucht en apathie. Om deze uitdagingen aan te kunnen, hebben we een spirituele en culturele transformatie nodig.” Deze transformatie is onze grootste en meest directe crisis ... maar ook onze mooiste kans.