Hoe meet men of het goed gaat met een land? De hedendaagse economische modellen meten de gezondheid van een land in de eerste plaats aan de hand van zijn groeipercentage, d.w.z. de verandering van de economische welvaart van de ene periode tot de volgende. Deze productie van rijkdom wordt jaarlijks gemeten aan de hand van het Bruto Binnenlands Product (BBP), dat de toegevoegde waarde van alle goederen en diensten kwantificeert. Economisch gezien moet een land, wil het zich goed ontwikkelen, dus een positieve groeivoet hebben en moet het BBP elk jaar hoger zijn dan in het voorgaande jaar. Satish Kumar waarschuwt ons voor verblinding door deze obsessie voor onbeperkte groei. Want uiteindelijk lopen we het risico ons te concentreren op het triviale, ten nadele van het essentiële.

​

Hoewel deze indicator nog steeds lijkt te domineren, wordt hij momenteel door vele economen in twijfel getrokken. In de eerste plaats houdt het BBP geen rekening met de activiteiten die essentieel zijn voor de ontwikkeling van onze samenlevingen, zoals huishoudelijk werk, noch met de tijd voor zelfzorg of zorg voor het gezin en anderen (vrijwilligerswerk ...), noch met de menselijke en sociale kosten, zoals werkloosheid, armoede, ongelijkheid, onbehagen of criminaliteit. Anderzijds integreert het BBP wel de toegevoegde waarde die wordt gegenereerd door het opruimen van een olievlek, de sanering van een rivier, de beheersing van een pandemie of de wederopbouw van een land na een oorlog, waardoor een ramp tot een economische meevaller wordt gedegradeerd. Ten slotte houdt het BBP helemaal geen rekening met de uitputting van niet-hernieuwbare hulpbronnen en de talrijke gevolgen hiervan voor ons Systeem Aarde in zijn geheel. Robert Kennedy zei: “Kortom, het BBP meet zo’n beetje alles, behalve wat het leven de moeite waard maakt.” »

​

Mathieu Ricard waarschuwt ons dan ook voor de grenzen van ons Systeem Aarde. Dankzij het concept van planetaire grenzen begrijpen we de onderlinge afhankelijkheid van de systemen van de planeet en kunnen we duidelijke grenzen stellen. Wetenschappers stelden 10 belangrijke parameters vast voor de processen die ons Systeem Aarde reguleren (bv. klimaat, watercyclus, koolstofcyclus ...). Deze processen hangen sterk samen, zijn onderling afhankelijk en staan in voortdurende wisselwerking. De stabiliteit van het Systeem Aarde zoals we dat nu kennen, wordt dus volledig bepaald door de duurzaamheid van deze processen. De helft van deze grenzen, zoals de concentratie CO2 in de atmosfeer of het tempo waarin soorten uitsterven, is al overschreden en andere staan in het rood. Thema 3 werkt dit concept verder uit en reflecteert over het overschrijden van drempels en omslagpunten.

​

Jane Goodall behandelt het vraagstuk van de beperkte hulpbronnen vanuit het perspectief van de ecologische voetafdruk. Dit laatste is een fantastisch hulpmiddel, duidelijk voor iedereen. We weten dat bij alle menselijke activiteiten hulpbronnen worden verbruikt en afvalstoffen ontstaan. Sinds 2003 berekent het Global Footprint Network vrij nauwkeurig onze mondiale ecologische voetafdruk en vergelijkt die met de biocapaciteit van de Aarde. De ecologische voetafdruk is de oppervlakte die elke persoon op de planeet nodig heeft om alles te produceren wat hij verbruikt en alles te absorberen wat hij, direct of indirect, aan afval produceert. Dit gebied bestrijkt de hele wereld (afhankelijk van waar onze producten vandaan komen) en omvat een deel land, bossen (voor hout en voor het vasthouden van de uitgestoten koolstof), zee en bebouwd gebied. Daartegenover staat de biocapaciteit, de hoeveelheid land die echt beschikbaar is om voor de mens bruikbaar organisch materiaal te creëren of om te absorberen wat de mens uitstoot. Wanneer we de ecologische voetafdruk (wat we nodig hebben) vergelijken met de biocapaciteit (wat werkelijk beschikbaar is), zien we dat we ver boven onze capaciteit leven. In de editie van 2021 zien we dat we wereldwijd 1,75 keer verbruiken van wat de Aarde werkelijk kan produceren. Als iedereen als een Europeaan zou leven, hebben we 2,5 keer de Aarde nodig hebben en zelfs 4 keer de Aarde als iedereen als een gemiddelde Belg zou leven. Als we echter allemaal als de gemiddelde Indiër zouden leven, zou zelfs een halve Aarde volstaan om in onze behoeften te voorzien! We hebben ieder jaar dus omstreeks eind juli al alle hulpbronnen uitgeput die de Aarde op een jaar kan produceren. Deze ‘Earth Overshoot Day’ wordt elk jaar opnieuw berekend en we merken dat de precieze datum jaar na jaar naar voren schuift ...

Wat deze overschrijding van onze limieten betreft, vestigt Jane Goodall onze aandacht op de achteruitgang van onze wijsheid en op onze verantwoordelijkheid over de generaties heen. Ze verwijst naar bepaalde inheemse volkeren die bij elke beslissing rekening hielden met de impact voor de 7 volgende generaties, terwijl vandaag enkel kortetermijnkeuzes worden gemaakt, soms kijkt men zelfs niet verder dan de volgende verkiezingen. Gedreven door een rechtvaardigheidsethiek, vermeldt ze het ‘recht van toekomstige generaties’, dat gericht is op de bescherming van alle menselijke en niet-menselijke levende wezens.

​

Wanneer spreken we van geluk?

​

Onze huidige economische modellen vergeten dus om op een meer algemene manier rekening te houden met welzijn. In de documentaire pleiten onder meer Satish Kumar en Olivier de Schutter voor een verandering van model. De eerste doet ons begrijpen dat wat ons momenteel bezighoudt, onze koortsachtige materialistische wedloop, slechts ‘het kersje op onze taart’ is, en dat wij vergeten het wezenlijke te meten: ons geluk, onze gezondheid, ons welzijn en dat van de Wereld die ons omringt en waarvan wij totaal afhankelijk zijn. De tweede voegt daaraan toe dat ongelijkheden erg toxisch zijn, omdat ze ineenstortingen versnellen. Beiden zijn het erover eens dat onze maatschappelijke modellen dringend nieuwe indicatoren moeten opnemen. Interessant is het voorbeeld van het koninkrijk Bhutan dat door Satish Kumar wordt aangehaald. Op 16-jarige leeftijd, bij zijn troonsbestijging in 1972, verkondigde Jigme Singye Wangchuck, de koning van Bhutan, dat men de groei van een land moet beschouwen in termen van zijn algemene ontwikkeling, en niet alleen vanuit een economisch perspectief, zoals gemeten door het BBP.

Zo ontstond het concept BNG, afkorting van Bruto Nationaal Geluk. In het Dzongkha, de taal van het koninkrijk, betekent BNG “allemaal samen gelukkig”. Het BNG is nu verankerd in de Bhutanese grondwet en analyseert 9 domeinen van het leven: psychologisch welzijn, gezondheid, tijdsbesteding, onderwijs, culturele diversiteit en veerkracht, goed bestuur, vitaliteit van de gemeenschap, ecologische diversiteit en veerkracht, en levensstandaard. Voor elk van deze variabelen wordt een minimale drempel vastgesteld, zodat de leiders van het land hun inspanningen objectief kunnen richten op het voldoen aan de voorwaarden voor geluk.

Mathieu Ricard spoort ons aan dieper na te denken over het begrip ‘duurzame ontwikkeling’, dat uiteindelijk vrij goed aansluit bij de dwingende noodzaak van groei, maar de kern van de paradox niet ter discussie stelt. Er is immers een contradictie tussen het begrip ‘duurzaamheid’ en de onlosmakelijk verbonden kwantitatieve groei door ‘ontwikkeling’. Hij stelt een evenwichtigere term voor: ‘duurzame harmonie’. In naam van het voortbestaan van de menselijke soort roept hij op om ons te baseren op betere levensomstandigheden, met respect voor onze planeet en al haar bewoners, menselijke en niet-menselijke. Om deze harmonie tot stand te brengen en te respecteren, spoort hij ons aan onze ongebreidelde consumptie te verminderen en te werken aan sociale rechtvaardigheid door ongelijkheid te bestrijden. Maar is deze verandering haalbaar in onze maatschappijmodellen zonder onze gemeenschappelijke cultuur verder in vraag te stellen? (Thema 7 gaat over ons vermogen tot verandering).