Vanaf de eerste minuten van de documentaire opent Lyllou Chevalier een ethische discussie door de termen legitimiteit en wettigheid tegenover elkaar te plaatsen. Wat houden deze begrippen in? Wettig is wat conform de huidige wetteksten is, wat toegelaten wordt door het geheel van regels die van toepassing zijn in een bepaalde context. Legitiem is wat als rechtvaardig erkend wordt, en verwijst naar wat strookt met de moraal, de waarheid en de rechtvaardigheid. Deze vergelijking, die uitgebreider aan bod komt in Thema 8, doet ons denken aan wat Corinne Pelluchon vertelt over recht en rechtvaardigheid ten aanzien van dieren. Maar wat legitimiteit en wettigheid betreft, lijkt het ethisch noodzakelijk dat die twee op elkaar zijn afgestemd. Maar wat gebeurt er als dat niet het geval is? Ontstaat er dan een onderschikking tussen legitiem en wettig?

In 1690 schreef John Locke : “Wanneer de wetgever probeert het volk zijn eigendom te ontnemen en dat te vernietigen, of het tot slavernij te brengen, onderworpen aan een willekeurige macht, brengt de wetgever zichzelf in staat van oorlog met het volk, dat daardoor ontslagen is van alle verdere gehoorzaamheid.” Honderd jaar later wordt dit bevestigd in de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring : “Wanneer een lange reeks van misbruiken en machtsoverschrijdingen, onveranderlijk gericht op hetzelfde doel, duidelijk wijst op de intentie [de burgers] onder volstrekte dwingelandij te brengen, is het hun recht, en zelfs hun plicht, zo’n regering omver te werpen en te zorgen voor nieuwe waarborgen voor hun toekomstige veiligheid.” Zo verzwakt de wettigheid wanneer de legitimiteit wordt betwist. Lyllou Chevalier herinnert er ons dus aan dat het moreel bewustzijn hiërarchisch een hogere positie inneemt en boven de officiële wet staat. In tegenstelling tot de eerste essays van Montaigne of Pascal over “de mystieke basis van het gezag van een wet”, ligt de kracht van een wet niet in het feit dat het een wet is, maar dat ze legitiem is. En als wetten niet meer aangepast zijn of de kloof tussen wettigheid en legitimiteit te groot wordt, wordt verzet een morele plicht! Het komt er nu op aan de waarborgen vast te leggen die beletten dat we bij het verbeteren (of opnieuw uitvinden) van onze democratieën, deze vernietigen of in sociale chaos terechtkomen ...

We zien minstens drie bijkomende assen van verzet: 1- Wettelijk: in gesprek gaan met de macht en daarvoor alle beschikbare wettige middelen inzetten. Het idee is om druk te zetten via petities, rechtszaken, media-aandacht, toegestane betogingen of stakingen ... 2- Autonomie: de dialoog met de overheid afbreken en kleine gemeenschappen of informele groepen opzetten. Het idee is om de beoogde verandering door te voeren, maar op een autonome manier, en anderen zin te geven om te veranderen, bijvoorbeeld via aankoopgroeperingen, gemeenschappelijke groentetuinen, deelwoningen, uitwisselingsnetwerken, autonome gemeenschappen ... 3- Geweldloze burgerlijke ongehoorzaamheid: zich op legitieme, zij het onwettige, manier verzetten, en tegelijkertijd de dialoog met de autoriteiten voortzetten. Dit verzet fungeert als tegenmacht, die afwijkingen aan het licht wil brengen en verandering afdwingt. En wat de onwettige verzetsvormen betreft die met geweld een democratisch of ondemocratisch regime bestrijden, we hebben ervoor gekozen om hier niet op in te gaan, ook al zijn ze talrijk en verdienen ze een grondige analyse ...

Welke omstandigheden zouden burgerlijke ongehoorzaamheid kunnen rechtvaardigen en legitiem maken? In de eerste plaats is het belangrijk om het kader af te bakenen. Het kan niet de bedoeling zijn om uit eigenbelang op te treden of wensen op te leggen aan anderen. De ongehoorzaamheid moet erop gericht zijn een eerzame rechtvaardigheid tot stand te brengen, gebaseerd op het collectief welzijn en het algemeen belang, anders wordt de onrechtvaardigheid versterkt of wordt een onrechtmatige wet beantwoord met een andere onrechtmatige wet. Ongehoorzaamheid mag de deur niet openzetten naar chaos. Gandhi stelde dat ongehoorzaamheid constructief moet zijn en dus meerdere concrete, duurzame en aangepaste alternatieven moet voorstellen. Ongehoorzaamheid kan een plicht zijn, maar moet ingegeven worden door nobele bedoelingen en constructief blijven. Onze democratieën verbeteren of heruitvinden, maar zonder ze te vernietigen.

Vervolgens mag burgerlijke ongehoorzaamheid niet om het even welke vorm aannemen. In de vorige eeuw hebben heel wat mensen zich op het niet-legitieme karakter van wetten gebaseerd om de noodzaak van verandering aan te tonen. Denken we maar aan Nelson Mandela, Gandhi, Rosa Parks en Martin Luther King. In de documentaire verwijzen trouwens zowel Satish Kumar als Samdhong Rinpoché naar Gandhi, die zei: “Laten we de verandering zijn die we in de wereld willen zien.” Met deze ogenschijnlijk eenvoudige zin wilde Gandhi ons ervan overtuigen dat het antwoord op het probleem niet van buitenaf te verwachten is, van bedrijven, politici of ngo's bijvoorbeeld, maar dat we eerst en vooral zelf onze eigen perceptie van het probleem moeten veranderen. De meesten onder ons zien een conflict als een tegenstelling tussen goed en kwaad. Gandhi roept op om met deze dualiteit van ons bewustzijn te breken en in te zien dat wij zelf vol tegenstrijdigheden zitten. Met andere woorden, er is niet de andere, het verkeerde, de vijand, het slechte buiten mij en het goede en juiste in mij. Het conflict is slechts de weergave van wat er in ieder van ons aanwezig is. Je moet dus eerst inzicht hebben in je eigen zwakke punten, beperkingen, tegenstrijdigheden en pijn, om die bij jezelf en bij anderen te kunnen aanvaarden. Zo kunnen we op zoek gaan naar complementariteit en collectieve verandering bevorderen in plaats van de andere te beoordelen of te veroordelen. Deze fase van verzoening met zichzelf en met anderen is van cruciaal belang.

Burgerlijke ongehoorzaamheid moet immers aan twee vereisten voldoen om de bewustwording positief te beïnvloeden en zich niet van doelwit te vergissen. In de eerste plaats beklemtoont ze de kracht van het collectieve optreden. Een actie delen en elkaar vertrouwen betekent geloven dat verandering mogelijk is en deze verandering bij anderen aanmoedigen. Ten tweede moet ze zelf gebaseerd zijn op het principe van geweldloosheid, dat door alle grote namen van de burgerlijke ongehoorzaamheid wordt bepleit, te beginnen met Martin Luther King. Hij stelde de volgende aspecten voorop: 1Geweldloosheid is echt actief verzet dat zijn kracht toont door zelf op spirituele en emotionele wijze aan zijn tegenstander te bewijzen dat hij op het verkeerde spoor zit. 2Burgerlijke ongehoorzaamheid is gericht op verzoening en wordt georganiseerd met respect voor de tegenstander, zonder hem te vernederen, en door te proberen hem te winnen voor de zaak. 3De strijd richt zich tegen het conflict zelf en niet tegen de betrokken personen, want het is het conflict zelf dat men wil uitroeien. 4Wie zich geweldloos verzet, is bereid zelf geweld te verduren zonder vergelding. Deze aanvaarding vergroot ook de collectieve steun voor de zaak (zelfs bij tegenstanders). 5Geweldloosheid is ook een innerlijke zoektocht op basis van liefde. Ze wil menselijke broederschap tot stand brengen door de vicieuze cirkels van geweld en haat te doorbreken. Wie mij pijn doet, doet eerst zichzelf pijn.

Zoals Lyllou Chevalier van Extinction Rebellion uitlegt, is een van de reacties tegenover een niet-legitieme wet het collectief opzetten van geweldloze directe acties. Het doel bestaat erin aan de autoriteiten aan te tonen dat ze het belang van een kleine (machtige) groep in de samenleving boven het algemeen belang plaatst. Deze onwettige directe acties vormen een tegenwicht, maar zijn niet strafbaar. Om zinvol te zijn, moeten deze directe acties van burgerlijke ongehoorzaamheid aan enkele criteria beantwoorden. Naast het al aangehaalde collectieve karakter, de geweldloze vorm en de constructieve aard ervan, voegen we volgende elementen toe: dat het onwettige aspect even aan de wettigheid wordt onttrokken; dat de actie openbaar is om ze zo ruim mogelijk bekend te maken; dat de actie een aanvulling vormt op de reeds ingezette wettige middelen om een dialoog tot stand te brengen en druk uit te oefenen op de macht; en dat de ongehoorzame persoon zich bewust is van het risico op sancties en eventuele sancties aanvaardt, waardoor hij aangeeft dat hij achter wetten staat, ook al stelt hij een specifieke wet aan de kaak.

Collectief in opstand komen We moeten geen paradigmaverschuivingen verwachten door de bewustwording van de beleidsmakers of van grote bedrijven, en ook niet door de ideeën van een verlichte geest of een of ander magisch effect. Deze veranderingen zullen voortvloeien uit een collectieve burgerdynamiek, die op haar beurt een bewustwording bij beleidsmakers en grote bedrijven zal teweegbrengen. Dat vereist eerst en vooral een bewustwording op individueel niveau, maar het is door onze krachten en intelligentie te bundelen dat we in staat zullen zijn de veranderingen in een stroomversnelling te brengen ten voordele van de gemeenschap en ze te bestendigen. Door het collectieve optreden wordt de individuele energie sterk opgedreven en komt ze in alle kracht vrij.

Het bekendste voorbeeld is waarschijnlijk de zoutmars die Gandhi op 12 maart 1930 heeft ondernomen. Samen met slechts 79 aanhangers vertrok hij te voet naar de oceaan om er zeewater te verzamelen en er illegaal zout uit te winnen, iets waarop normaal een Britse belasting verschuldigd was. Tijdens het traject van 390 km tot aan de oceaan kreeg de groep geleidelijk aan het gezelschap van tienduizenden Indiërs. De beweging hield zich aan de oproep van Gandhi en bleef geweldloos. Gandhi en 60.000 andere Indiërs werden aangehouden door de Britten. Gandhi werd uiteindelijk na 9 maanden gevangenschap vrijgelaten. Deze daad zou bijdragen aan de val van het Britse koloniale regime in India.
 

​

Zou onze huidige crisis niet eerder worden versterkt door burgerlijke gehoorzaamheid dan door verzet?

​

Vandaag de dag zien we op alle fronten wantrouwen bij de burgers. In diverse landen zien we militante bezettingen om projecten fysiek te verhinderen. Tal van initiatieven leiden tot verandering of inspireren een collectieve beweging, bijvoorbeeld Cédric Herrou die bijstand verleent aan migranten, Carola Rakete die mensen redt op de Middellandse Zee en ondanks het verbod de haven binnenvaart, José Bové die mee ggo-plantages vernietigt, Greta Thunberg die leerlingen oproept om te spijbelen voor het klimaat, alle klokkenluiders die feiten aanklagen met gevaar voor eigen leven ... Tot slot heeft het weinig belang of de verzetsdaad wettig, onwettig, collectief of individueel is. Om in het reine te zijn met zichzelf, met anderen en met de rest van de Natuur, moet iedereen deelnemen aan de veranderingen die hem legitiem lijken om een verantwoordelijke, actieve, kritische en solidaire burger te worden. Maar met behoud van de waarborgen die vermijden dat we onze democratieën vernietigen of in sociale chaos vervallen.