Naast de binnenkern bestaat de planeet Aarde uit drie buitenlagen. Ten eerste omvat het vaste omhulsel, de lithosfeer, de aardkorst. Ten tweede bestaat het oppervlak van de Aarde uit vloeibaar (de hydrosfeer) en vast water (de cryosfeer). Ten slotte scheidt een gaslaag (de atmosfeer) de Aarde van de ruimte. Levende organismen hebben er hun leefomgeving ontwikkeld en zo ontstond de biosfeer die alle ecosystemen omvat.

​

Alle onderdelen ervan, gekatalyseerd door deze levende organismen, werken op elkaar in, beïnvloeden elkaar en creëren omgevingen met uiterst complexe relaties waarbij chemische transformaties en energieen materiestromen worden gecombineerd. Uiterst langzaam zijn deze interacties geëvolueerd tot het huidige dynamische evenwicht, met uiteenlopende natuurlijke cycli (onder meer die van koolstof, water, stikstof en fosfor). Het Systeem Aarde bleef relatief stabiel tijdens de afgelopen 11.000 jaar, de periode die startte bij het Holoceen en nu eindigt bij het begin van het Antropoceen (dit concept wordt uitgewerkt in Thema 2).

​

Het voorbeeld van de bodem, dat in de documentaire door Lydia en Claude Bourguignon en Olivier de Schutter wordt uitgewerkt, toont de complexiteit van de onderlinge afhankelijkheid van al deze milieus op de aarde. Dit voorbeeld illustreert echter vooral de kwetsbaarheid van het Systeem Aarde en de antropisering van de Natuur (dit concept wordt uitgewerkt in Thema 2). Door het cumulatieve eff ect van zijn chemische, fysische en biologische interacties heeft de mens sinds het begin van het Antropoceen een impact op alle variabelen van het Systeem Aarde. Het systeem is dus gedestabiliseerd en zoekt een nieuw evenwicht door de nieuwe ‘antropische kracht’ en de impact ervan te integreren. Twee parameters zijn echter essentieel voor het evenwicht van een systeem. In de eerste plaats wordt dit evenwicht bepaald door het feit dat de mens erin slaagt deze ‘antropische kracht’ te stabiliseren en dus zijn interacties op een bepaald niveau te blokkeren. Vervolgens zal de omvang van de verandering afhangen van de intensiteit van deze kracht, d.w.z. hoe ver de mens is gegaan alvorens die stabilisatie wordt bewerkstelligd.

​

Mathieu Ricard haalt de planetaire grenzen aan. Het begrip ‘planetaire grenzen’ is een veelomvattend en gemakkelijk te hanteren instrument. Het helpt ons bij het begrijpen van de limieten van het Systeem Aarde, dat wat het systeem kan verdragen alvorens te veranderen, en het bepalen van de maximumdrempels waarboven destabilisatie zou optreden. De wetenschappelijke gemeenschap identifi ceerde 10 belangrijke, onderling afhankelijke processen die ons Systeem Aarde reguleren en die integraal noodzakelijk zijn voor het bestaan van leven zoals wij dat nu kennen, bijvoorbeeld met de aanwezigheid van mensachtigen op het aardoppervlak. Vandana Shiva verwijst naar de erosie van de biodiversiteit, een van de 10 planetaire grenzen, en spreekt over omslagpunten. Momenteel zijn van 6 van de 10 planetaire grenzen de drempelwaarden al overschreden. Het betreft de drempelwaarden voor: 1. de aantasting van de biodiversiteit (ons systeem is bestand tegen het uitsterven van maximaal 10 soorten per jaar per miljoen soorten, maar helaas zitten we ondertussen al aan 100 uitgestorven soorten per jaar per miljoen soorten, d.w.z. 10 keer meer dan de toegestane limiet); 2. de verstoring van de biochemische cyclus van fosfor (sterk verbonden met de door de vorige sprekers al aangehaalde intensieve landbouw, wij stoten elk jaar 2 keer meer fosfor uit dan de jaarlijks toegestane maximumdrempel); 3. de verstoring van de biochemische cyclus van stikstof (nauw verbonden met de intensieve landbouw, de verbranding van fossiele brandstoff en en industriële activiteiten; we stoten elk jaar dubbel zoveel uit als de jaarlijkse maximumdrempel); 4. de verstoring van het klimaat (ons huidige systeem kan een CO2-concentratie in de atmosfeer van maximaal 350 ppm absorberen; in 2020 zaten we op 412 ppm, een absoluut record voor de afgelopen 3 miljoen jaar); 5. de antropisatie van de bodem (ons systeem kan een verandering in het landgebruik aan, op voorwaarde!

​

dat ten minste 75% van het bosareaal behouden blijft; vandaag zitten we nog maar op 62%); 6. de introductie van nieuwe entiteiten in de biosfeer, die lange tijd niet gekwantifi ceerd werden, werd onlangs onaanvaardbaar verklaard (waaronder microplastics, nanodeeltjes en meer in het bijzonder persistente organische verontreinigende stoff en (POP’s), dat zijn synthetische chemische stoff en die hoofdzakelijk afkomstig zijn uit de industriële landbouw en die op planetaire schaal een groot risico vormen aangezien zij ‘persistent, bioaccumulerend, toxisch en bovenal over zeer lange afstanden mobiel’ zijn). De 4 overige planetaire grenzen zijn: 7. de verzuring van de oceanen (door de toename van CO2 in de atmosfeer heeft de verzuring gevolgen voor de groei van het uitwendige skelet van mariene organismen en brengt ze de voedselketen in gevaar); 8. antropogeen water gebruik; 9. stratosferische ozon; 10. de aanwezigheid van aerosolen in de atmosfeer: ze zijn schadelijk voor de menselijke gezondheid, maar spelen ook een rol in het proces van de klimaatverandering).
 

Dus, veranderen of verdwijnen ?

​

Het werk van Ilya Prigogine heeft sterk bijgedragen tot het begrip van complexe systemen en onomkeerbaarheid. Sindsdien volgen de ontdekkingen elkaar op en hoe meer we te weten komen, hoe meer we doordrongen raken van de onvoorspelbaarheid van bepaalde mechanismen. Zodra een drempelwaarde is overschreden, evolueren we onherroepelijk in de richting van een breekpunt, een onomkeerbare kanteling in de richting van het onbekende. En zelfs als door de wetenschappelijke gemeenschap bepaalde omslagpunten worden aangeduid, dan nog maakt de complexiteit van het Systeem Aarde cascadeen runawayeff ecten absoluut onvoorspelbaar. Het voorbeeld van methaan (CH4) kan ons helpen bij het begrijpen van deze elkaar versterkende verschijnselen, zoals een dominosteentje dat het volgende omduwt. Methaan is een krachtig broeikasgas. De aanwezigheid ervan draagt bij tot de globale opwarming van de aarde. Aangezien de temperatuur op aarde stijgt, smelt een deel van de permafrost, de bodem waarvan de temperatuur het hele jaar onder 0 °C blijft. Door deze dooi komt organisch materiaal (bladeren, takken enzovoort) dat eerder bevroren was, bloot te liggen. Die zullen dan afbreken en bij dat proces komt methaan vrij. De concentratie van methaan in de atmosfeer neemt hierdoor toe en versterkt nog de opwarming van de aarde. Dat proces draagt op zijn beurt opnieuw bij tot het smelten van de permafrost, maar versterkt ook het smelten van de ijskappen, wat op zijn beurt de zeestromingen verstoort die de bewoonbaarheid van onze planeet reguleren ... Het op hol slaan van het systeem wordt in de documentaire behandeld door Sophia Stril-River en wordt ook duidelijk in de passage met de instortende blokkentoren of met de metafoor van de vleugelslag van de vlinder.

​

Momenteel, zoals Vandana Shiva opmerkt, merkt de westerse wereld de impact van deze kantelingen nog maar amper, terwijl andere mensen, die in minder welvarende delen van de wereld wonen, er al in sterke mate mee worden geconfronteerd. De beschikbare oplossingen zijn even talrijk als complex, maar ze hebben één ding gemeen: ze vergen een diepgaande en onmiddellijke verandering van onze cultuur en onze ingesteldheid. Mathieu Ricard stelt daarom het grote dilemma: wat zal er eerst gebeuren: veranderen of verdwijnen ... of iets anders?