Momenteel hebben antropogene activiteiten een dermate grote impact op alle ecosystemen dat de planeet een nieuw geologisch tijdperk is binnengetreden, het ‘Antropoceen’ (zie ook Thema 2). Als gevolg daarvan zijn de relaties tussen de levende soorten in toenemende mate afhankelijk van de wijze waarop de leefomgeving door de mens naar zijn hand werd gezet. De vele rapporten van de experts ter zake wijzen allen dezelfde verantwoordelijken aan: ze zijn zeer duidelijk over de rampen die ons momenteel treff en, aangezien de onderlinge afhankelijkheid tussen de soorten niet langer moet worden aangetoond, evenmin als ons lidmaatschap van een grote planetaire familie (zie Thema 4). Dit betekent dat wij mensen vandaag handelen “met volledige kennis van de gevolgen van onze daden”.

​

Toch waarschuwde de Europese Unie in 2020 voor het “falen van het milieurecht” om de Natuur voldoende te beschermen. Alles wijst er duidelijk op dat het recht en de rechtvaardigheid in hun huidige vorm de massale vernietiging van ecosystemen niet kunnen voorkomen. Corinne Pelluchon verduidelijkt het belang van het begrip rechtvaardigheid. Rechtvaardigheid is een hogere morele entiteit die verwijst naar ons ideaal, naar de uitdrukking van onze waarden, naar wat wij denken dat juist is, naar onze moraal. Terwijl het recht “een fundamenteel instrument is om menselijke handelingen af te bakenen”, is het het geheel van regels dat onze samenlevingen organiseert. Dit is een goede gelegenheid voor het heropenen van de bespreking in Thema 6 (p.26) over wie onze bescherming moet genieten op basis van moraal. Tot nu toe hebben wij rechtvaardigheid benaderd vanuit een antropocentrisch gezichtspunt, waarbij wij enkel rekening hielden met de mens. Maar dit gezichtspunt overschaduwt een nochtans schrijnende realiteit: de rechten van de mens zijn in hoge mate afhankelijk van het bestaansrecht van het Systeem Aarde en al zijn bewoners. Het is tijd om te stoppen met ons te misleiden: Het is niet mogelijk om de fundamentele rechten van de mens (voedsel, huisvesting, water, gezondheid enzovoort) te blijven waarborgen wanneer zijn leefomgeving zelf wordt bedreigd.

​

We zouden rechtvaardigheid ook heel goed vanuit een andere gezichtspunt kunnen benaderen. Bijvoorbeeld, op een zoöcentrische manier, om de cirkel te vergroten tot de hele dierenwereld. Of op een biocentrische (of ecocentrische) manier, om de cirkel uit te breiden tot het Systeem Aarde in zijn geheel, waarbij we de onvermijdelijke onderlinge afhankelijkheid van de levende en niet-levende wezens integreren. Hier en daar kiemen er in de wereld al enkele initiatieven, maar hun reikwijdte is nog beperkt. Enkele voorbeelden: In de voorhoede bevindt zich ZuidAmerika, waar Ecuador in 2008 zijn grondwet heeft aangepast: “De natuur (...) heeft recht op een volledige eerbiediging van haar bestaan en [recht] op de instandhouding en regeneratie van haar levenscycli, haar structuur en haar functies”. Bolivia volgde in 2010. Inheemse volkeren hebben hun tribale grondwet aangepast (Ho-Chunk 2016, Ponca 2017). India, Bangladesh, Colombia en Nieuw-Zeeland hebben een rechtspersoonlijkheid toegekend aan gletsjers, bergen, bossen en rivieren ... Maar het belangrijkste is dat Oeganda in 2019 het eerste land is dat bij wet heeft erkend dat “de natuur het recht heeft om te bestaan en te blijven bestaan, en om haar levenscycli, structuur, functies en evolutionaire processen in stand te houden en te regenereren”.

​

Wat het recht van de nietmenselijke dieren betreft, wijst Jean-Pierre Marguénaud erop dat ze in de meeste rechtsstelsels ter wereld worden beschouwd als res nullius (‘goed dat aan niemand toebehoort’), d.w.z. iets dat geen eigenaar heeft, maar dat niettemin kan worden toegeëigend, op dezelfde wijze als goederen. Anderzijds, zo legt Jean-Pierre Marguénaud uit, is die situatie aan het veranderen. Hoewel dieren nog steeds onder de goederenstelsels vallen, nemen ze in de burgerlijke wetboeken stilaan een eigen plaats in, aangezien ze steeds meer worden erkend als sentient beings, dus wezens met gevoel in staat om emoties te ervaren in de eigen persoon (Frankrijk 2015, Europese Unie 2016 , Verenigd Koninkrijk 2021, België 2021, Spanje 2022 ...). Niet-menselijke dieren worden dus stilaan erkend als sentient beings, zonder dat zij op dit moment de juridische status van een persoon hebben. In de documentaire verzet Peter Singer zich tegen deze paradox. Hij citeert John Locke (17e eeuw) die “de term ‘persoon’ definieert als een wezen dat zich bewust is van zijn bestaan als onafhankelijke entiteit, met een verleden en een toekomst.” Hij scheidt dus de term ‘persoon’ van die van ‘mens’. Bovendien wijst hij erop dat zelfs ondernemingen de status van ‘rechtspersoon’ hebben. En Jean-Pierre Marguénaud benadrukt dat het “absoluut van essentieel belang is om dieren rechtspersoonlijkheid te geven, anders zijn ze wettig gezien dood”.

​

Het begrip rechtvaardigheid dat Corinne Pelluchon oproept, krijgt hier zijn volle betekenis: “Een samenleving tot stand brengen [...], spreken over rechtvaardigheid jegens dieren, betekent een omwenteling in de manier waarop wij denken over het samenleven met andere levende wezens. Het betekent ernstig omgaan met het feit dat we niet alleen op de wereld zijn en dat we de aarde en de hulpbronnen delen met andere levende wezens ... Hun bestaan dwingt ons ertoe de grondslagen van onze ethiek en onze politieke organisatie grondig te wijzigen.” Bovendien verruimt ze het debat op een essentiële manier tot de rest van de levende wereld en het Systeem Aarde in zijn geheel. Het verlenen van ‘rechtspersoonlijkheid’ aan levende wezens zou noodzakelijkerwijs leiden tot nieuwe relaties tussen levende soorten onderling, maar ook met de omgevingen waarin zij leven.

​

Wat betekent ecocide concreet ?

​

Wereldwijd gaan stemmen op om onze wetten aan te passen, vooral rond het begrip ecocide. In haar tussenkomsten verduidelijkt Jojo Metha de definitie en implicaties ervan. Ecocide betekent letterlijk ‘het huis vernietigen’. De term werd voor het eerst gebruikt in Stockholm in 1972, tijdens de beroemde VN-conferentie over het milieu, ook wel Top van de aarde genoemd, zonder dat het echter werd bekrachtigd. Het betrof de massale en onomkeerbare vernietiging van het ecosysteem door het gebruik van het ontbladeringsmiddel Agent Orange door de Amerikanen tijdens de Vietnamoorlog. In zijn huidige definitie wordt het misdrijf ecocide omschreven als “onwettige of willekeurige handelingen die worden gepleegd in de wetenschap dat er een reële kans bestaat dat ze grote of langdurige ernstige schade aan het milieu toebrengen”.

Het misdrijf ecocide bestaat nog niet als zodanig in de nationale wetgevingen (of zeer marginaal) en wordt internationaal niet erkend. Daarom krijgen de verantwoordelijken voor handelingen die men zou kunnen omschrijven als ecocide, momenteel enkel een boete die ze gewoon in hun budgetten kunnen opnemen. “Een echte bescherming van de ecosystemen door gedragsverandering” vereist dat er op internationaal niveau ecocidewetgeving wordt aangenomen”, idealiter op het niveau van het Internationaal Strafhof (ICC). Momenteel neemt het ICC milieuschade enkel op in een oorlogscontext, en in een dermate enge zin dat die niet van toepassing is. Deze lacune zou gemakkelijk kunnen worden opgevuld door de Vergadering van Staten die Partij zijn bij het ICC, door het ‘misdrijf ecocide’ te erkennen als vijfde misdrijf, naast oorlogsmisdaden, misdaden tegen de menselijkheid, genocide en daden van agressie. De meeste juristen beklemtonen dat het belangrijk is dit misdrijf te koppelen aan artikel 30 van het ICC dat betrekking heeft op “wie gehandeld heeft met kennis van de gevolgen van zijn daden”.

Deze strafrechtelijke aansprakelijkheid is om twee redenen belangrijk. In de eerste plaats krijgen bestuurders in het bedrijfsleven en bij de overheid een duidelijker kader, zodat ze weten wat ze wel en wat ze niet kunnen doen, en worden er grenzen vastgesteld die ze niet mogen overschrijden zonder een gevangenisstraf te riskeren. Ten tweede, en dat is heel belangrijk, geeft het bestuurders de macht om op te staan tegen beleidmakers of lobbyisten die enkel door hebzucht worden gedreven. Alleen al het feit dat er een internationale erkenningsprocedure loopt, zou een ontradende werking kunnen hebben, vandaar het belang van deze documentaire, die in onze ogen een eerste proces voor een ecocidemisdaad vormt. Deze internationale erkenning is erop gericht om het Systeem Aarde universeel te beschermen (wat trouwens een voorwaarde is voor het voortbestaan van de menselijke soort). Er zijn tal van voorbeelden van massale ontbossingen, olielozingen, schade aan de zeebodem, land-, wateren luchtverontreiniging, allemaal veroorzaakt door mijnbouw, hydraulische fracking, de exploitatie van oliezanden, bepaalde landbouwtechnieken, industriële visserij of de textielindustrie (een lijst met een deel van de vermeende ecociden is beschikbaar op de website Stop Ecocide).

Mathieu Ricard en Jojo Mehta zetten ecocide zelfs op één lijn met genocide. De definitie van het ICC stelt: “Genocide is een handeling gepleegd met de bedoeling om een groep geheel of gedeeltelijk uit te roeien, ... of het opzettelijk aan de groep opleggen van levensvoorwaarden bedoeld voor een gedeeltelijke of volledige fysieke vernietiging.” Voor beide sprekers geldt inderdaad dezelfde definitie, met dit verschil dat niet enkel een groep wordt geviseerd, maar de hele levende wereld, met inbegrip van de mensheid ...