Voor het eerst in de geschiedenis leven we in een hypergeconnecteerde maatschappij. Zo’n 5.000 actieve satellieten staan garant voor fantastische communicatiemogelijkheden. Laten we daarbij even niet denken aan de 9.800 ton ruimteafval die deze technologische vooruitgang met zich brengt, meer dan het gewicht van de Eiffeltoren. De uitwisseling van al die informatie verloopt via een ontzaglijke hoeveelheid antennes en intergeconnecteerde voorwerpen die de aarde onderdompelen in een elektromagnetisch bad. Dat allemaal voor het comfort van de mens, liefst wereldwijd. In de westerse beschavingen is ‘geconnecteerd zijn’ de norm geworden en moet ‘niet geconnecteerd zijn’ worden gerechtvaardigd. Volgens de heersende opvatting zou niemand het recht ontzegd mogen worden om ten volle van de voordelen van deze hypergeconnecteerde wereld te profiteren: toestellen in onze woningen anticiperen op onze behoeften dankzij domotica, dokters kunnen patiënten vanop duizenden kilometers afstand redden, apparaten worden ‘intelligent’ en leiden tot sterk verhoogde prestaties en productiviteit zonder menselijke tussenkomst, onze sociale relaties worden virtueel waardoor afstanden probleemloos worden overbrugd. Zelfs in tijden van pandemie kunnen we elkaar via schermen zien, terwijl er heel weinig wordt gereisd. De vooruitgang is exponentieel en schijnbaar onbegrensd, waardoor wij ons onder meer kunnen concentreren op persoonlijk plezier. Terwijl de echte wereld afstevent op een ecologische en sociale ramp, kunnen we dankzij de beloften van het metaverse binnenkort wegvluchten in een aangenamere parallelle virtuele wereld. We komen in het paradijs terecht ... Via onze avatars kunnen we ons zonder fysieke verplaatsingen ontspannen met de avatars van onze vrienden, interageren, winkelen om onze avatars leuker te maken en boodschappen aan huis laten leveren, reizen in alle weergegeven of imaginaire werelden, onze avatars ogenblikkelijk van de ene virtuele plaats naar de andere projecteren, en zelfs gaan werken. Maar zijn dit geen pretentieuze beloften, met het gevaar dat we stilaan ons zelfbewustzijn en onze voeling met anderen verliezen? Zinken we niet langzaam weg in een utopische selffulfilling prophecy, in de overtuiging dat we ons, door digitaal geconnecteerd te zijn, totaal kunnen loskoppelen van de natuurwetten en onmiddellijk en onbeperkt aan onze behoeften kunnen voldoen? Via enkele korte filmpjes onder de titel Dopamine waarschuwt televisiezender ARTE ons voor de gevaren van deze totaal illusoire digitale wereld. Ze tonen hoe al deze technologische modellen gebaseerd zijn op verslaving en vluchtige bevrediging en uiteindelijk enkel de economie ten goede komen.

​

Met de komst van onze hedonistische consumptiepatronen zijn onze relatie met de rest van de Natuur en onze gevoeligheid ervoor verslechterd, waardoor we ons minder bewust zijn van onze onderlinge afhankelijkheid met de rest van de levende wezens. (Thema 4 gaat dieper in op het begrip onderlinge afhankelijkheid.) Toch worden we door de gebeurtenissen vanuit de reële wereld overstelpt met noodsignalen die heel wat emoties en reacties zouden moeten oproepen bij de mens. Waarom blijven we volharden in akrasia, waarbij we tegen beter weten in dingen doen die contraproductief zijn voor het resultaat dat we willen bereiken?

​

Mogelijk kan wat de Dalai Lama in de documentaire zegt, hierop een eerste antwoord bieden. Hij nodigt ons uit om na te gaan hoe we ons verhouden tot onze emoties. De westerse culturen besteden in hun opvoeding immers maar heel weinig aandacht aan emoties. Dat zet ons ertoe aan om een deel van die emoties te onderdrukken, namelijk dat deel dat we als irrationeel of zelfs disfunctioneel beschouwen. In onze collectieve verbeelding houden die emoties gevaren in: ze kunnen een onaangename toestand veroorzaken, ons de controle doen verliezen, ons moedeloos maken door onze onmacht, anderen kwetsen, de indruk geven dat we niet aangepast zijn, ons de hoop doen verliezen bij wat we zien gebeuren, ons een schuldgevoel geven over onsamenhangend gedrag ... Het wordt dan veel gemakkelijker om de blik af te wenden, de werkelijkheid te ontkennen en onze angsten te compenseren door materialistisch gedrag. De cognitieve wetenschappen leren ons echter dat emoties precies tot doel hebben ons te waarschuwen zodat we gepast kunnen reageren. Het probleem ligt dus niet in het ervaren van gevoelens, maar in het verdringen ervan! In een poging dit alarmsignaal te negeren, onderdrukken we de reactie en smoren we alle mogelijkheden op een gepast antwoord in de kiem. Maar door (tevergeefs) te proberen onze gevoelens de kop in te drukken, snijden we dus vreemd genoeg onszelf af van onze eigenheid en de werkelijke situatie en bereiken we niet het gewenste resultaat. Niemand is immuun voor de eigen emoties. Zo wordt bijvoorbeeld de pijn die we ervaren voor de Aarde steeds tastbaarder in onze samenleving. Bij de mens groeit de eco-angst. In de psychologie en geneeskunde wordt dit nieuwe syndroom ‘solastalgie’ genoemd. Maar vreemd genoeg bekijken we solastalgie tegenwoordig als een ziekte die moet worden bestreden, en niet als een alarmsignaal dat ons in staat stelt om gepast op te treden tegen de oorzaken ervan. Als we deze pijn enigszins zouden ontleden, zouden we begrijpen dat die een uitdrukking is van onze psyche die onze ontreddering over de teloorgang van de ecosystemen weerspiegelt. Solastalgie is een soort pretraumatische stress die ons aanspoort om opnieuw werk te maken van een wenselijke toekomst.

​

Emoties maken het dus mogelijk om een constructief antwoord te bieden op een bepaalde situatie die ons raakt. Maar ze stellen ons ook in staat om de band met onszelf en met de ons omringende wereld uit te diepen en te versterken. In die zin roept de Dalai Lama ons op om onze kinderen emotionele hygiëne bij te brengen en om mededogen te ontwikkelen. Voor hem is het van cruciaal belang dat we (opnieuw) leren om onze eigen emoties en die van anderen te herkennen, begrijpen, verwoorden en gebruiken, en om die emoties ook sereen te beleven. Als we het verdriet over de wereld bij onszelf toelaten, kunnen we ook de rest van de – menselijke en niet-menselijke – Natuur zien als een partner met wie we solidair zijn. Een dergelijke ingesteldheid leidt tot mededogen: we worden ons bewust van de behoeften van anderen en ervaren de oprechte wens om hen te helpen. Zo voelen we ons nauwer betrokken bij de wereld, wat op zijn beurt opnieuw ons mededogen ten goede komt. Zo komen we in een positieve spiraal. “Het welzijn van het individu hangt af van het welzijn van de gemeenschap” in de ruime zin van het woord.

​

Is de milieucrisis niet in de eerste plaats een crisis van onze relatie met de rest van de Natuur?

​

Is het geen tijd om de sacrale band die we met andere dan menselijke wezens hebben te herstellen? Sacraal is wat een opoffering waard is, wat de moeite waard is om zich ervoor in te zetten en er zelfs voor te vechten. Joanna Macy stelt een concrete methode voor waarmee we ons (opnieuw) bewust kunnen worden van die sacrale band. In de workshops die gebaseerd zijn op de spiraal van ‘The Work that Reconnects’ raakt men op een vanzelfsprekende manier vertrouwd met vier fundamentele stappen die in de documentaire Ecocide en in dit begeleidend dossier aan bod komen: (1) dankbaar en blij verwonderd onze onderlinge afhankelijkheid met de rest van de Natuur herontdekken, (2) om zo ons verdriet over de wereld te erkennen, onze emoties sereen te beleven en ze gepast te kunnen inzetten. Die stap is cruciaal om ons in staat te stellen (3) onze zienswijze te veranderen en een groot aantal mogelijkheden aan te boren. Het einddoel (4) bestaat erin ons in te zetten voor de veranderingen die ons het meest legitiem lijken.

Een andere methode, die Sofi a Stril-River met ons deelt, bestaat erin de harmonie tussen lichaam en geest te herstellen via meditatie. Meditatie is stevig verankerd in de meeste oosterse en voorouderlijke tradities, maar onze hedendaagse westerse samenlevingen hebben zich hier lang voor afgesloten, al begint de belangstelling ervoor nu ook in wetenschappelijke kringen te groeien. Voor de duidelijkheid, het betreft hier uiteraard niet-confessionele en apolitieke meditatie. Christophe André is dokter-psychiater en zet meditatie sinds 2004 in voor therapeutische doeleinden. Hij geeft de volgende definitie: “Niets doen en waarnemen wat er in jezelf (de eigen ademhaling, lichamelijke gewaarwordingen, de continue gedachtestroom) en ook in de omgeving (geluiden, geuren...) gebeurt. Gewoon waarnemen, zonder te oordelen, zonder wat dan ook te verwachten, zonder iets uit de geest buiten te sluiten, maar ook zonder te blijven hangen bij wat binnenkomt. Dat is alles. Heel eenvoudig. Dit is mindfulnessmeditatie. En die is heel wat efficiënter dan op het eerste gezicht lijkt voor mensen die het druk hebben of alles ‘onder controle’ willen hebben.” Een wetenschappelijk artikel in Science & Vie geeft een aanvullende beschrijving: “De geest tot rust laten komen en voelen dat men zich stilaan scherp bewust wordt van de eigen emoties, gedachten en gewaarwordingen, zodat men ze vanop afstand kan observeren als een stroom die wegvloeit, en zo een toestand van sereniteit, van welzijn bereiken. Om dan als herboren terug te keren naar de wereld ...” Hetzelfde artikel verwijst naar de interesse van de neurowetenschappen voor meditatie. Matthieu Ricard werkt, samen met andere ervaren mediteerders met minstens 10.000 praktijkuren op de teller, al sinds het begin van de jaren 2000 mee aan onderzoek. Dankzij hersenscans konden neurowetenschappers drie grote effecten van mindfulness-meditatie vaststellen: 1- Een grotere aandachtscontrole dankzij de activering van de cingulate prefrontale cortex die de rol van scheidsrechter vervult ten aanzien van alle informatie die de hersenen bereikt; 2- Een betere regeling van emoties: wanneer een emotie opduikt, heeft die de neiging om onze aandacht volledig op te eisen. Door te vermijden dat we ons enkel op onze affecten concentreren, bevordert mindfulness de ontkoppeling tussen beleving en psychologische interpretatie, met als gevolg een beperktere druk op de amygdala, de plaats waar onze emoties worden verwerkt; 3- Toegang tot meta-cognitie, doordat we intern beter afstand kunnen nemen en opnieuw meer meester worden over onze eigen gedachten. Je spitst dan de aandacht toe op het hier en nu, zonder erop te reageren of erbij te blijven stilstaan, maar gewoon door te observeren en te ervaren.

Van jongs af aan brengen we onze kinderen lichamelijke hygiëne bij. Ook het leren omgaan met emoties, mededogen en mindfulness blijken noodzakelijk om gepast te reageren op de stimuli van de reële wereld en om naar een harmonieuzer leven te streven. Zouden dat de sleutels zijn die naar wijsheid leiden?